ทูเร ฐิโตปิ สทฺโท ตาทิเส ฐาเน ปฏิโฆสาทีนํ ปจฺจโย โหติ อโยกนฺโต วิย อโยจลนสฺสาติ ทฏฺฐพฺพํฯ ธมฺมตาติ ธมฺมสภาโว, สทฺทสฺส โส สภาโวติ อตฺโถฯ ตโต ตโต สวนํ โหติ อากาสสญฺญิตสฺส อุปนิสฺสยสฺส ลพฺภนโตฯ ยทิ ปน โสตํ สมฺปตฺตคาหี สิยา, จิตฺตสมุฏฺฐานสทฺโท โสตวิญฺญาณสฺส อารมฺมณปจฺจโย น สิยาฯ ปฏฺฐาเน จ อวิเสเสน ‘‘สทฺทายตนํ โสตวิญฺญาณสฺส อารมฺมณปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ วุตฺโต, พหิทฺธา จ จิตฺตชสฺส สทฺทสฺส สมฺภโว นตฺถิฯ อถ วา จิตฺตโช สทฺโท ธาตุปรมฺปราย โสตปสาทํ ฆฏฺเฏติ, น โส จิตฺตโช สทฺโท, โย ปรมฺปราย ปวตฺโตฯ อุตุโช หิ โส, ตสฺมา ยถุปฺปนฺโน สทฺโท, ตตฺถ ฐิโตว โสตปสาทสฺส อาปาถํ อาคจฺฉตีติ นิฏฺฐเมตฺถ คนฺตพฺพํฯ เตน วุตฺตํ ‘‘อสมฺปตฺตโคจรเมเวต’’นฺติฯ

ตทา เอกคฺคจิตฺตตํ อาปชฺชติ ปริสฺสยานํ อภาวโตฯ นาสจฺฉิทฺทสงฺขาตอากาสสนฺนิสฺสเย วตฺตนโต ฆานํ อากาสชฺฌาสยํ วุตฺตํฯ วาเตน วินา คนฺธคหณสฺส อสมฺภวโต วาตูปนิสฺสยคนฺธโคจรํฯ เตนาห ‘‘ตถา หี’’ติอาทิฯ

คามโต ลทฺธพฺพํ อาหารํ คามํ, ตนฺนินฺนตาย คามชฺฌาสยตา วุตฺตาฯ ตถา หิ ชีวิตนิมิตฺตํ รโส ชีวิตํ, ตสฺมิํ นินฺนตาย ตํ อวฺหายตีติ ชิวฺหาฯ น สกฺกา เขเฬน อเตมิตสฺส รสํ ชานิตุํ, ตสฺมา อาโปสนฺนิสฺสิตรสารมฺมณา ชิวฺหาติฯ

อามกสุสานโต พหิฯ อุปาทิณฺณกชฺฌาสโยติ อุปาทิณฺณกนินฺโนฯ กายปสาทสนฺนิสฺสยภูตาย ปถวิยา โผฏฺฐพฺพารมฺมเณ ฆฏิเต เอว ตตฺถ วิญฺญาณุปฺปตฺติ, น อญฺญถาติ วุตฺตํ ‘‘ปถวีสนฺนิสฺสิตโผฏฺฐพฺพารมฺมโณ’’ติฯ ตถา หีติอาทิ กายสฺส อุปาทิณฺณกชฺฌาสยตาย สาธกํ ฯ อชฺฌตฺติกพาหิราติ อชฺฌตฺติกา พาหิรา วาฯ อสฺสาติ กายสฺสฯ สุสนฺถตสฺสาติอาทิ ตสฺส ปถวิยา ปจฺจยภาวทสฺสนํฯ

นานชฺฌาสโยติ นานารมฺมณนินฺโนฯ เตน มนสฺส มกฺกฏสฺส วิย อนวฏฺฐิตตํ ทสฺเสติฯ เตนาห ‘‘ทิฏฺฐปุพฺเพปี’’ติอาทิฯ มูลภวงฺคคฺคหเณน ปิฏฺฐิภวงฺคํ นิวตฺเตติฯ อสฺสาติ มนสฺสฯ เอวํ กิริยมยํ วิญฺญาณํ ทฏฺฐพฺพํฯ นานตฺตนฺติ เภโทฯ

ยถารุจิปฺปวตฺติยา นิวารณวเสน พทฺธานํฯ นิพฺพิเสวนภาวนฺติ โลลตาสงฺขาตปริปฺผนฺทสฺส อภาวํฯ นากฑฺฒตีติ สวิสเย รูปารมฺมเณ จิตฺตสนฺตานํ, ตํสมงฺคินํ วา ปุคฺคลํ นากฑฺฒติฯ ปุพฺพภาควิปสฺสนาว กถิตา อายตนมุเขน ‘‘เอวญฺหิ โว, ภิกฺขเว, สิกฺขิตพฺพ’’นฺติ วุตฺตตฺตาฯ

ฉปฺปาณโกปมสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

11. ยวกลาปิสุตฺตวณฺณนา

[248] ยวปุญฺโช สุปริปกฺกยวสมุทาโยฯ กาชหตฺถาติ ทณฺฑหตฺถาฯ โปเถยฺยุนฺติ ยถา ยวสงฺขาตํ ธญฺญํ วณฺฏโต มุจฺจติ, เอวํ โปเถยฺยุํฯ ยเว สาเวตฺวาติ ยวสีสโต ยเว โปถเนน โมเจตฺวา วิเวเจตฺวาฯ

จตุมหาปโถ วิย ฉ อายตนานิ อารมฺมณทณฺฑเกหิ หนนฏฺฐานตฺตาฯ ยวกลาปี วิย สตฺโต เตหิ หญฺญมานตฺตาฯ ฉ พฺยาภงฺคิโย วิย สภาวโต ฉธาปิ ปจฺเจกํ อิฏฺฐานิฏฺฐมชฺฌตฺตวเสน อฏฺฐารส อารมฺมณานิ ยวกลาปฏฺฐานิยสฺส สตฺตสฺส หนนโตฯ ภวปตฺถนาย อปราปรุปฺปตฺติํ สนฺธาย ‘‘ภวปตฺถนา กิเลสา’’ติ พหุวจนนิทฺเทโสฯ ภวปตฺถนา จ ตสฺส ปจฺจยภูตา กิเลสา จาติ ภวปตฺถนากิเลสาติ เอวํ วา เอตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ ยสฺมา สตฺตานํ วฏฺฏทุกฺขํ นาม สพฺพมฺปิ ตํ ภวปตฺถนามูลกํ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘เอวํ สตฺตา’’ติอาทิฯ ภวปตฺถนกิเลสาติ จ ภวปตฺถนามูลกํ กิเลสํฯ

ภุมฺมนฺติ สมีปตฺเถ ภุมฺมํฯ เตนาห ‘‘สุธมฺมาย ทฺวาเร’’ติฯ น กตนฺติ ทุกฺขุปฺปาทนํ น กตํฯ นวคูถสูกรํ วิยาติ นวคูถภกฺขสูกรํ วิยฯ จิตฺเตเนวาติ โย พชฺฌติ, ตสฺส จิตฺเตเนว ฯ ตสฺมาติ ยสฺมา เวปจิตฺติพนฺธนสฺส พนฺธนมุจฺจนํ วิย, ตสฺมา ‘‘เวปจิตฺติพนฺธน’’นฺติ วุตฺตํฯ ญาณโมกฺขํ พนฺธนนฺติ ญาเณน มุจฺจนํ พนฺธนํฯ

มญฺญมาโนติ ปริกปฺปิตตณฺหาวเสน ‘‘เอตํ มมา’’ติ, ทิฏฺฐิวเสน ‘‘เอโส เม อตฺตา’’ติ, มานวเสน ‘‘เอโสหมสฺมี’’ติ มญฺญนฺโตฯ ขนฺธวินิมุตฺตสฺส มญฺญมานวตฺถุโน อภาวา ‘‘ขนฺเธ มญฺญนฺโต’’ติ วุตฺตํฯ

เอตนฺติ ‘‘มารสฺสา’’ติ เอตํ สามิวจนํฯ กิเลสมาเรน พทฺโธติ กิเลสมาเรน เตเนว กิเลสพนฺธเนน พทฺโธฯ มุตฺโตติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ

ตณฺหามญฺญนาย สติ ทิฏฺฐิมานมญฺญนานํ ปสงฺโค เอว นตฺถีติ ยถา ‘‘อสฺมี’’ติ ปเทน ทิฏฺฐิมานมญฺญนา วุตฺตา โหนฺติ, เอวํ ตณฺหามญฺญิตาปีติ วุตฺตํ ‘‘อสฺมีติ ปเทน ตณฺหามญฺญิตํ วุตฺต’’นฺติฯ อยมหมสฺมีติ ปเทน ทิฏฺฐิมญฺญิตนฺติ เอตรหิ ลพฺภมานทิฏฺฐิวตฺถุวเสเนวฯ ภวิสฺสนฺติ อนาคตทิฏฺฐิวตฺถุปริกปฺปนวเสเนว ทิฏฺฐิมญฺญิตํฯ เยภุยฺเยน หิ อนาคตาลิงฺคนา สสฺสตทิฏฺฐิฯ อุจฺเฉทวเสน ทิฏฺฐิมญฺญิตเมวาติ อาเนตฺวา สมฺพนฺโธฯ รูปีติอาทีนิ ปทานิฯ สสฺสตสฺเสวาติ สสฺสตคาหสฺเสว ปเภททีปนานิฯ ยสฺมา มญฺญิตํ อาพาธวเสน โรโค, อนฺโตโทสวเสน คณฺโฑ, องฺคนิกนฺตวเสน สลฺลํ, ตสฺมา อิเมหิ ตณฺหาทีหิ กิเลเสหิ ปากฏจลนวเสน อิญฺชนฺติ เจว, อปากฏสญฺจลนวเสน ผนฺทนฺติ จฯ ปปญฺจิตํ สํสาเร จิรายนํ ทฏฺฐพฺพํ, ขนฺธสนฺตานสฺส วา วิตฺถารณํฯ ปมตฺตาการปฺปตฺตา มุจฺฉนาการปฺปตฺตาฯ เตสนฺติ ตณฺหาทิฏฺฐิกิเลสานํฯ อาการทสฺสนตฺถนฺติ ปวตฺติอาการทสฺสนตฺถํฯ

มาโน นาม ‘‘เสยฺโยหมสฺมี’’ติอาทินา มชฺชนาการปฺปวตฺติฯ ตณฺหาย สมฺปยุตฺตมานวเสนาติ กสฺมา วุตฺตํ? นนุ สพฺโพ มาโน ตณฺหาสมฺปยุตฺโต? สติ หิ พฺยภิจาเร วิเสสนํ อิจฺฉิตพฺพนฺติฯ สจฺจเมตํ, ตณฺหา ปน อตฺถิ มานสฺส ปจฺจยภูตา, อตฺถิ มานสฺส อปฺปจฺจยภูตา, ยโต มาโน อนิยโต วุจฺจติฯ ตถา หิ ปฏฺฐาเน ‘‘สํโยชนํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ สํโยชโน ธมฺโม อุปฺปชฺชติ เหตุปจฺจยา’’ติ เอตฺถ สํโยชนานิ สํโยชเนหิ ยถาลาภํ โยเชตฺวา ทสฺสิตโยชนาย ‘‘กามราคสํโยชนํ ปฏิจฺจ มานสํโยชนํ อวิชฺชาสํโยชน’’นฺติ วตฺวา ‘‘กามราคสํโยชนํ ปฏิจฺจ อวิชฺชาสํโยชน’’นฺติ, ‘‘มานสํโยชนํ ปฏิจฺจ ภวราคสํโยชนํ อวิชฺชาสํโยชน’’นฺติ จ วตฺวา ‘‘ภวราคสํโยชนํ ปฏิจฺจ อวิชฺชาสํโยชน’’นฺติ วุตฺตํฯ เอตฺถ จ กามราคภวราคสํโยชเนหิ มานสฺส อนิยตภาโว ปกาสิโตฯ ตตฺถ ยา ตณฺหา พลวตี, ตํ สนฺธาย อิทํ วุตฺตํ ‘‘ตณฺหาย สมฺปยุตฺตมานวเสนา’’ติฯ พลวตณฺหาสมฺปยุตฺโต หิ มาโน สยมฺปิ พลวา หุตฺวา อสฺมีติ สวิเสสํ มชฺชนวเสน ปวตฺตตีติฯ

ทิฏฺฐิวเสนาติ มานมูลกทิฏฺฐิวเสนฯ ‘‘เสยฺโยหมสฺมี’’ติอาทินา หิ พหุลมานุเปตสฺส ปุคฺคลสฺส รูปาทีสุ เอกํ อุทฺทิสฺส อยมหมสฺมีติ ทิฏฺฐิยา อุปฺปนฺนาย มานสฺส อปฺปหีนตฺตา มาโนปิ ตตฺถ ตตฺเถว อุปฺปชฺชติฯ อิติ มานมูลกํ ทิฏฺฐิํ สนฺธายาห ‘‘อยมหมสฺมีติ ทิฏฺฐิวเสน วุตฺต’’นฺติฯ โจทโก ปน อิมมตฺถํ อชานนฺโต อนุปลพฺภมานเมว สมฺปโยคตฺถํ คเหตฺวา ‘‘นนุ จา’’ติอาทินา โจเทติฯ อิตโร ‘‘อาม นตฺถี’’ติ ตมตฺถํ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ‘‘มานสฺส ปนา’’ติอาทินา ปริหารมาหฯ ตสฺสตฺโถ วุตฺโต เอวฯ

ยวกลาปิสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

อาสีวิสวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

จตุตฺโถ ปณฺณาสโกฯ

สฬายตนสํยุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. เวทนาสํยุตฺตํ

1. สคาถาวคฺโค

1. สมาธิสุตฺตวณฺณนา

[249] เวทนา จ ปชานาตีติ สจฺจาภิสมฺโพธวเสน วุจฺจมานเวทนานํ ปชานนํ สาติสยสมาธานปุพฺพกนฺติ ภควตา ‘‘สมาหิโต’’ติ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘อุปจาเรน วา อปฺปนาย วา สมาหิโต’’ติฯ เวทนาติ ติสฺโสปิ เวทนาฯ ทุกฺขสจฺจวเสนาติ ทุกฺขสจฺจภาเวน, ปริชานนวเสนาติ อตฺโถฯ สมฺภวนฺติ สมุทยํ ตณฺหาวิชฺชากมฺมผสฺสาทิปฺปเภทํ อุปฺปตฺติการณํฯ เตนาห ‘‘สมุทยสจฺจวเสน ปชานาตี’’ติฯ ยตฺถาติ ยํนิมิตฺตํ, ยํ อาคมฺม กามตณฺหาวิชฺชาทินิโรธา เวทนานิโรโธ, เตสํ อยํ นิโรโธฯ นิพฺพานํ อารพฺภ อริยมคฺคปฺปวตฺติยา หิ นิพฺพานํ เวทนานิโรโธติ วุตฺโตฯ ขยํ คเมตีติ ขยคามี, ตํ ขยคามินํฯ ฉาตํ วุจฺจติ ตณฺหา กามานํ ปาตุกามตาวเสน ปวตฺตนโต, อจฺจนฺตเมว สมุจฺฉินฺนตฺตา นตฺถิ เอตสฺมิํ ฉาตนฺติ นิจฺฉาโตฯ เตนาห ‘‘นิตฺตณฺโห’’ติฯ สมฺมสนจารเวทนาติ สมฺมสนูปจารเวทนาฯ ทฺวีหิ ปเทหีติ ‘‘สมาหิโต สมฺปชาโน’’ติ อิเมหิ ทฺวีหิฯ ‘‘สโต’’ติ ปน อิทํ สมฺปชานปทสฺเสว อุปพฺรูหนนฺติ อธิปฺปาโยฯ เสเสหิ จตูหิ จตุสจฺจํ กถิตํ, อิตเรหิ ปน ทฺวีหิ จตุสจฺจพุชฺฌนเมว กถิตํฯ สพฺพสงฺคาหิโกติ สพฺพสภาวธมฺมานํ สงฺคณฺหนโกฯ เตนาห ‘‘จตุภูมกธมฺมปริจฺเฉโท วุตฺโต’’ติฯ

สมาธิสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. สุขสุตฺตวณฺณนา

[250] ทุกฺขํ น โหตีติ อทุกฺขํ, สุขํ น โหตีติ อสุขํ, ม-กาโร ปทสนฺธิกโรฯ อทุกฺขมสุขนฺติ เวทยิตสทฺทาเปกฺขาย นปุํสกนิทฺเทโสฯ สปรสนฺตานคเต สนฺธาย อชฺฌตฺตพหิทฺธาคหณนฺติ อาห ‘‘อตฺตโน จ ปรสฺส จา’’ติฯ เตน สพฺพมฺปิ เวทยิตํ คหิตนฺติ ทฏฺฐพฺพํ ฯ นสฺสนสภาวนฺติ อิตฺตรขณตาย ภงฺคโต อุทฺธํ อปสฺสิตพฺพสภาวํฯ ปโลโก เภโท เอตสฺส อตฺถีติ ปโลกินํฯ เตนาห ‘‘ภิชฺชนสภาว’’นฺติฯ ญาเณน ผุสิตฺวา ผุสิตฺวาติ ปุพฺพภาเค วิปสฺสนาญาเณน อนิจฺจา ปภงฺคุโนติ อารมฺมณโต, อุตฺตรกาลํ อสมฺโมหโต มคฺคปรมฺปราย ผุสิตฺวา ผุสิตฺวา วยํ ปสฺสนฺโตฯ วิรชฺชตีติ มคฺควิราเคน วิรชฺชติฯ สมฺมสนจารเวทนา กถิตา อารทฺธวิปสฺสกานํ วเสน เทสนาติฯ โลกิยโลกุตฺตเรหิ ญาเณหิ ยาถาวโต ปริชานนํ ปฏิวิชฺฌนํ ญาณผุสนํฯ

สุขสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. ปหานสุตฺตวณฺณนา

[251] สพฺพมฺปิ อฏฺฐสตปเภทํ ตณฺหํ ฉินฺทิ สมุจฺเฉทปหานวเสน ปชหิฯ เตนาห ‘‘สมุจฺฉินฺที’’ติฯ ยทคฺเคน ตณฺหา สพฺพโส สมุจฺฉินฺนา, ตทคฺเคน สพฺพานิปิ สญฺโญชนานีติ อาห ‘‘ทสวิธมฺปี’’ติอาทิฯ สมฺมาติ สุฏฺฐุฯ ปหานญฺจ นาม อุปาเยน ญาเยน ปหานนฺติ อาห ‘‘เหตุนา การเณนา’’ติฯ ทสฺสนาภิสมยาติ อสมฺโมหปฏิเวธาฯ อรหตฺตมคฺโค หิ อุปฺปชฺชมาโนว สภาวปฏิจฺฉาทกํ โมหํ วิทฺธํเสนฺโต เอว ปวตฺตติ, เตน มาโน ยาถาวโต ทิฏฺโฐ นาม โหติ, อยมสฺส ทสฺสนาภิสมโยฯ ยถา หิ สูริเย อุฏฺฐิเต อนฺธกาโร วิทฺธํสิยมาโน วิหโต, เอวํ อรหตฺตมคฺเค อุปฺปชฺชมาเน โส สพฺพโส ปหีโน เอว โหติ, น ตสฺมิํ สนฺตาเน ปติฏฺฐํ ลภติ, อยมสฺส ปหานาภิสมโยฯ เตน วุตฺตํ ‘‘อรหตฺตมคฺโค หี’’ติอาทิฯ กิจฺจวเสนาติ อสมฺโมหปฏิเวธสงฺขาตสฺส ทสฺสนกิจฺจสฺส อนิปฺผาทนวเสนฯ

เย อิเม จตฺตาโร อนฺตาติ สมฺพนฺโธฯ มริยาทนฺโตติ มริยาทสงฺขาโต อนฺโตฯ เอส นโย เสสตฺตเยปิฯ เตสูติ จตูสุ อนฺเตสุฯ อทุํ จตุตฺถโกฏิสงฺขาตํ สพฺพสฺเสว วฏฺฏทุกฺขสฺส อนฺตํ ปริจฺเฉทํ อรหตฺตมคฺเคน มานสฺส ทิฏฺฐตฺตา ปหีนตฺตา จ อกาสีติ โยชนาฯ สมุสฺสโย อตฺตภาโวฯ

น ริญฺจตีติ น วิเวเจติ น วิสฺสชฺเชติฯ เตนาห ‘‘สมฺปชญฺญํ น ชหตี’’ติ, สมฺปชญฺญํ น ปริจฺจชตีติ อตฺโถฯ

สงฺขฺยํ โนเปตีติ อิมสฺส ‘‘ทิฏฺฐธมฺเม อนาสโว’’ติ อิมสฺส วเสน อตฺถํ วทนฺโต ‘‘รตฺโต ทุฏฺโฐ’’ติ อโวจ สอุปาทิเสสนิพฺพานวเสนฯ สงฺขฺยํ โนเปตีติ วา ทิฏฺเฐ-ธมฺเม อนาสโว ธมฺมฏฺโฐ เวทคู กายสฺส เภทา มนุสฺโส เทโวติ วา ปญฺญตฺติํ น อุเปตีติ อนุปาทิเสสนิพฺพานวเสนปิ อตฺโถ วตฺตพฺโพฯ เอตฺถ จ สุขาทีสุ เวทนาสุ ยถากฺกมํ ราคานุสยาทโย กถิตาติ อาห – ‘‘อิมสฺมิํ สุตฺเต อารมฺมณานุสโย กถิโต’’ติฯ โย หิ ราคาทิ ปจฺจยสมวาเย อติอิฏฺฐาทีสุ อุปฺปชฺชนารโห มคฺเคน อปฺปหีโน, โส ‘‘ราคานุสโย’’ติอาทินา วุตฺโต, อปฺปหีนตฺโถ โส มคฺเคน ปหาตพฺโพ, น ปริยุฏฺฐานาภิภวตฺโถติฯ

ปหานสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. ปาตาลสุตฺตวณฺณนา

[252] ยตฺถ ปติฏฺฐา นตฺถิ เอกนฺติกาติ เอกนฺติกสฺส มหโต ปาตสฺส อลนฺติ อยเมตฺถ อตฺโถ อธิปฺเปโตติ อาห ‘‘นตฺถิ เอตฺถ ปติฏฺฐา’’ติฯ อสมฺภูตตฺถนฺติ น สมฺภูตตฺถํ, มุสาติ อตฺโถฯ โสติ อสฺสุตวา ปุถุชฺชโนฯ ยํ ตํ อุทกํ ปตตีติ โยชนาฯ ยสฺมา สมุทฺทปิฏฺเฐ อนฺตรนฺตรา เวรมฺภวาตสทิโส มหาวาโต อุฏฺฐหิตฺวา มหาสมุทฺเท อุทกํ อุคฺคจฺฉาเปติ, ตํ กทาจิ จกฺกวาฬาภิมุขํ, กทาจิ สิเนรุปาทาภิมุขํ คนฺตฺวา ตํ ปติหนติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘พลวามุขํ มหาสมุทฺทสฺสา’’ติอาทิฯ เวเคน ปกฺขนฺทิตฺวาติ มหตา วาตเวเคน สมุทฺธตํ เตเนว เวเคน ปกฺขนฺทนฺตญฺจ หุตฺวาฯ มหานรกปปาโต วิยาติ โยชนายามวิตฺถารคมฺภีรโสพฺภปปาโต วิย โหติฯ ตถารูปานนฺติ ตตฺถ วสิตุํ สมตฺถานํฯ อสนฺตนฺติ อภูตํฯ อตฺถวเสน หิ วาจา อภูตํ นามฯ

น ปติฏฺฐาสีติ ปติฏฺฐํ น ลภิฯ อนิพทฺธนฺติ อนิพนฺธนตฺถํ ยํกิญฺจิฯ ทุพฺพลญาโณติ ญาณพลรหิโตฯ ‘‘อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน’’ติ วตฺวา ‘‘สุตวา อริยสาวโก’’ติ วุตฺตตฺตา ‘‘โสตาปนฺโน ธุร’’นฺติ วุตฺตํฯ อิตเรสุ อริยสาวเกสุ วตฺตพฺพเมว นตฺถิฯ เตสญฺหิ เวทนา สุปริญฺญาตาฯ พลววิปสฺสโก…เป.… โยคาวจโรปิ วฏฺฏติ มตฺตโส เวทนานํ ปริญฺญาตตฺตาฯ

ปาตาลสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5. ทฏฺฐพฺพสุตฺตวณฺณนา

[253] วิปริณามนวเสน ทุกฺขโต ทฏฺฐพฺพาติ กิญฺจาปิ สุขา, ปริณามทุกฺขตา ปน สุขเวทนาย เอกนฺติกาติฯ วินิวิชฺฌนฏฺเฐนาติ ปีฬนวเสน อตฺตภาวสฺส วิชฺฌนฏฺเฐนฯ หุตฺวาติ ปจฺจยสมาคเมน อุปฺปชฺชิตฺวาฯ เตน ปากภาวปุพฺพโก อตฺตลาโภ วุตฺโตฯ อภาวากาเรนาติ ภงฺคุปคมนากาเรนฯ เตน วิทฺธํสภาโว วุตฺโตฯ อุภเยน อุทยพฺพยปริจฺฉินฺนตาย สิขปฺปตฺตํ อนิจฺจตํ ทสฺเสติฯ สฺวายํ หุตฺวา อภาวากาโร อิตราสุปิ เวทนาสุ ลพฺภเตว, อธิโก จ ปน ทฺวินฺนํ ทุกฺขสภาโวฯ ทุกฺขตาวเสน ปุริมานํ เวทนานํ ทฏฺฐพฺพตาย ทสฺสิตตฺตา ปจฺฉิมาย เวทนาย เอวํ ทฏฺฐพฺพตา ทสฺสิตาฯ อทฺทาติ ญาณคติยา สจฺฉิกตฺวา อทกฺขิฯ ญาณคมนญฺเหตํ, ยทิทํ ทุกฺขโต ทสฺสนํฯ สนฺตสภาวํ สุขทุกฺขโต อุปสนฺตรูปตฺตาฯ

ทฏฺฐพฺพสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

6. สลฺลสุตฺตวณฺณนา

[254] ทฺวีสุ ชเนสูติ สุตวนฺตอสฺสุตวนฺเตสุ ทฺวีสุ ชเนสุฯ อนุคตเวธนฺติ ปุพฺเพ ปวตฺตเวธสฺส อนุคตเวธํฯ พลวตรา ทิคุณา วิย หุตฺวา ทฬฺหตรปวตฺติยาฯ เอวเมวาติ ยถา วิทฺธสฺส ปุริสสฺส อนุเวธนา พลวตรา, เอวเมวฯ สมาธิมคฺคผลานิ นิสฺสรณํ วิกฺขมฺภนสมุจฺเฉทปฏิปฺปสฺสทฺธิวเสนฯ สมาธิสีเสน เหตฺถ ฌานญฺจ คหิตํฯ โส น ชานาติ อนธิคตตฺตาฯ นิสฺสรณนฺติ ชานาติ อนิสฺสรณเมวฯ ตาสํ สมธิคตานํ สุขทุกฺขเวทนานํฯ น วิปฺปยุตฺโต อปฺปหีนกิเลสตฺตาฯ สงฺขาตธมฺมสฺสาติ สงฺขาย ปญฺญาย ปริญฺญาตจตุกฺขนฺธสฺสฯ เตนาห ‘‘ตุลิตธมฺมสฺสา’’ติฯ อิมสฺมิมฺปิ สุตฺเต ปุริมสุตฺเต วิย อารมฺมณานุสโยว กถิโต, โส ปน ตตฺถ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพฯ อนุโรธวิโรธปหานสฺส วุตฺตตฺตา ขีณาสโว ธุรํฯ อนาคามีปิ วฏฺฏติ, ตสฺส วิโรธปฺปหานํ ลพฺภติฯ

สลฺลสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

7. ปฐมเคลญฺญสุตฺตวณฺณนา

[255] สทฺทหิตฺวา คิลาเน อุปฏฺฐาตพฺเพ มญฺญิสฺสนฺตีติ โยชนาฯ ตตฺถาติ ตสฺมิํ ฐาเนฯ กมฺมฏฺฐานานุโยโค สปฺปาโย เยสํ เต กมฺมฏฺฐานสปฺปายา, สติปฏฺฐานรตาติ อตฺโถฯ อนิจฺจตํ อนุปสฺสนฺโตติ กายํ ปฏิจฺจ อุปฺปนฺนาย เวทนาย จ อนิจฺจตํ อนุปสฺสนฺโตฯ วยํ อนุปสฺสนฺโตติอาทีสุปิ เอเสว นโยฯ วยนฺติ ปน ตาย เอว ขยสงฺขาตํฯ วิราคนฺติ วิรชฺชนํฯ ปฏินิสฺสคฺคนฺติ ปริจฺจาคปฏินิสฺสคฺคํ, ปกฺขนฺทนปฏินิสฺสคฺคมฺปิ วาฯ

อาคมนียปฏิปทาติ อริยมคฺคสฺส อาคมนฏฺฐานิยา ปุพฺพภาคปฏิปทาฯ ปุพฺพภาคาเยว น โลกุตฺตราฯ สมฺปชญฺญํ ปุพฺพภาคิยเมวฯ ติสฺโส อนุปสฺสนา ปุพฺพภาคาเยว วิปสฺสนาปริยาปนฺนตฺตา ฯ มิสฺสกาติ โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสกาฯ ภาวนากาโล ทสฺสิโต ‘‘นิโรธานุปสฺสิโน วิหรโต, ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสิโน วิหรโต ราคานุสโย ปหียตี’’ติ วุตฺตตฺตาฯ

ปฐมเคลญฺญสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

8-9. ทุติยเคลญฺญสุตฺตาทิวณฺณนา

[256-257] ผสฺสํ ปฏิจฺจาติ เอตฺถ ผสฺสสีเสน ผสฺสายตนานํ คหณํฯ น หิ ผสฺสายตเนหิ วินา ผสฺสสฺส สมฺภโวฯ เตนาห ‘‘กาโยว หิ เอตฺถ ผสฺโสติ วุตฺโต’’ติ, ผสฺสสีเสน วุตฺโตติ อธิปฺปาโยฯ นวมํ อุตฺตานเมว เหฏฺฐา วุตฺตนยตฺตาฯ

ทุติยเคลญฺญสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ